ijzer – Scheikundejongens

Geld stinkt niet

Ik vind geld altijd maar raar ruiken. Ook als ik het heb aangeraakt, zit er daarna aan mijn handen een hele typische geur. Dezelfde geur zit aan andere objecten van bijvoorbeeld ijzer of koper. Ik vroeg mij al heel lang af waar die “metaalgeur” nu precies vandaan kon komen. Het leek me onwaarschijnlijk dat het ijzer of koper zélf voor de geur zouden kunnen zorgen: het leek me sterk dat ze daarvoor genoeg verdampen bij kamertemperatuur zodat er metaalatomen in je neus terecht konden komen. Mijn fiets is in elk geval na tien jaar niet merkbaar verdampt (maar wel verroest). Overigens kúnnen vaste stoffen wel degelijk verdampen (sublimeren heet dat eigenlijk). Denk maar eens aan vriesdrogen of het sublimeren van droogijs.

Als het niet het metaal zelf is dat stinkt, wat dan wel? Een verontreiniging uit het productieproces misschien? Dat zou raar zijn, want dan zou dezelfde soort vervuiling in veel metaalsoorten moeten zitten. Na wat zoeken kwam ik een artikel tegen dat al mijn vragen beantwoordde. Het artikel van vier wetenschappers van universiteiten in Amerika en Duitsland is getiteld “The Two Odors of Iron when Touched or Pickled: (Skin) Carbonyl Compounds and Organophosphines” (De twee geuren van ijzer wanneer het wordt aangeraakt of in contact komt met zuren: carbonyl- en organofosforverbindingen) en is gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Angewandte Chemie International Edition.

De wetenschappers beschrijven in het artikel dat niet de ijzeratomen (Fe), maar juist de ijzer(II) ionen (Fe²⁺) aan het oppervlak de boosdoeners van de geur zijn. Die Fe²⁺-ionen aan het ijzeroppervlak zijn altijd wel aanwezig, want ze ontstaan vanzelf bij het roesten ervan. Een zweterige huid laat het gevormde Fe²⁺ in enkele seconden oxideren naar Fe³⁺. Bij dit proces worden op de huid aanwezige lipide-peroxiden, vet-moleculen met een peroxide groep, gereduceerd tot carbonylverbindingen. En die hebben erg vaak sterke geuren. Omdat de reactie zo snel verloopt, krijg je de illusie dat het metaal zelf stinkt. Dat is dus niet zo: je ruikt gewoon jezelf.

Er is nog een tweede mogelijke oorzaak van geuren. Sommige ijzerlegeringen, zoals gietijzer en staal, zijn rijk aan koolstof en fosfor. Wanneer deze ijzersoorten in contact komen met zuren (zoals zweet), kunnen er organofosforverbindingen ontstaan. Die stinken ook, maar op een andere manier. Sommige ervan zijn ook nog eens erg giftig, maar gelukkig ontstaan ze slechts in zulke kleine hoeveelheden dat er geen gevaar is.

Heb jij ook een vermoeden waar een luchtje aan zit, of wil jij ook weten hoe je het beste rijk kan worden? De Scheikundejongens leggen het je uit.

Gemalen fietswrakken deel 2

Al lijkt het wel alsof we een goed verhaal hebben en de discussie goed bijbenen, stiekem lopen we een beetje achter. De twee afbeeldingen zijn krantenknipsels (Volkskrant, 19 en 20 oktober 2009, resp.). Helemaal onderaan lees je het officiële persbericht (16 okt. 2009) van de Nederlandse Voedsels en Waren Autoriteit (VWA). Misschien wel een dooddoener voor de discussie

Dingen die we (en ik hoop ook jullie) geleerd (zouden moeten) hebben na alle (koffietafel) discussies: Niet alles wat fijn en zwart is, is ijzerpoeder; niet alles wat aangetrokken wordt door een magneet, is metallisch ijzer; de resolutie van een filmpje op uitzendinggemist.nl is niet voldoende om de grootte van deeltjes te schatten; niet alle onderzoekers kunnen goed omgaan met onverwachte bezoeken; niet alle telefonistes zijn gekwalificeerd chemici en herkennen chemisch fout taalgebruik; presentatoren van populair-wetenschappelijke programma’s zijn niet altijd chemisch en/of academisch geschoold; een wetenschappelijke discussie voer je door te verwijzen naar meer dan één enkele wetenschappelijke (!) bron.

Verrijking met ijzer van ontbijtgranen toegestaan

16 oktober 2009 – nieuwsbericht

Het toevoegen van ijzer aan ontbijtgranen is tot een wettelijk vastgestelde limiet toegestaan. Het nuttigen van producten verrijkt met ijzer binnen deze limiet vormt geen risico voor de gezondheid. De Voedsel en Waren Autoriteit (VWA) heeft geen reden aan te nemen dat de producten van de firma Kellogg’s op de Nederlandse markt deze limiet overschrijden.

Het ijzer dat gebruikt wordt als toevoeging in levensmiddelen is ijzerpoeder geschikt voor menselijke consumptie.

De uitzending van het televisieprogramma Keuringsdienst van Waarde over dit onderwerp wekt de suggestie dat ontbijtgranen met toegevoegd ijzer in Denemarken verboden zijn. Dit is onjuist. Ook in Denemarken is het toegestaan ijzer aan ontbijtgranen toe te voegen, mits er toestemming van de autoriteiten is verkregen.

De Europese Unie staat het toevoegen van ijzer aan levensmiddelen toe. Omdat de eetpatronen van de bevolking in de lidstaten onderling verschillen, bepalen lidstaten zelf aan de hand van de totale inname van ijzer welke limiet zij hanteren. De Nederlandse limiet is mede gebaseerd op de Nederlandse voedselconsumptiepeiling.

IJzer is een belangrijke stof voor een goede gezondheid. De indruk die het tv-programma wekt dat het om gemalen spijkers of ijzervijlsel zou gaan is flauwekul.

Gemalen fietswrakken in cornflakes?

In de aflevering van de Keuringsdienst van Waarde (KvW) van 15 oktober wordt onderzoek gedaan naar ijzer in cornflakes. Wij zijn van mening dat er in deze uitzending een aantal fouten worden gemaakt en halve waarheden worden verteld, of dat er in elk geval bij de KvW redactie een ernstig gebrek is aan mensen met scheikundekennis.

Wat is er aan de hand? In de uitzending komt men tot de ontdekking dat cornflakes aangetrokken worden door een magneet. Wanneer men de cornflakes fijnmaalt, blijft er zelfs een zwart poeder aan de magneet hangen. Ze komen tot de conclusie dat dit ijzer moet zijn. Geheel correct.

Iets eerder in de uitzending loopt men over een spinazieveld met een metaaldetector, op zoek naar het ijzer in de spinazie. Dat vinden ze niet; zie onderstaand fragment. Zoals de boer aan het einde van dit filmpje correct opmerkt: het ijzer in spinazie is niet hetzelfde als het ijzer van je fiets. Wat ze jammerlijk genoeg niet uitleggen, is waarin het verschil dan zit. Gelukkig kan iedere middelbare scholier met scheikunde in zijn/haar vakkenpakket je dit wél vertellen. Het ijzer uit je fiets is metallisch ijzer, terwijl in spinazie ijzer ionen zitten, te weten Fe²⁺ en/of Fe³⁺. Over de telefonist die suggereert dat er ook nog zoiets bestaat als “plantaardig ijzer”, ga ik het niet hebben.

In de rest van de uitzending wordt de indruk gewekt dat het fijngemalen ijzer alleen maar in de cornflakes wordt gestopt uit winstoverwegingen, zodat mensen denken dat ze iets gezonds kopen/eten. Het ijzer zou in die vorm ook niet worden opgenomen (want: niet oplosbaar in water) en dus nutteloos zijn.

Als je echter de literatuur doorzoekt, vind je dat metallisch ijzer ten eerste weldegelijk wordt opgenomen, en dat het bovendien wordt toegevoegd juist omdat het niet oplost. Het probleem van het toevoegen van ijzer aan voedingsmiddelen, is namelijk dat het ijzer kan reageren met het voedingsmiddel. Dit leidt vaak tot bijvoorbeeld onwenselijke verkleuringen van het product. Dat gebeurt vooral wanneer het ijzer (in de vorm van een ijzerzout) goed oplosbaar is in water: elk product bevat namelijk wel wat water (zelfs cornflakes), en dat geeft het ijzer de kans om te reageren.

Gebruik je dus metallisch ijzer (in poedervorm), dan heb je dit probleem niet. Desondanks wordt het wel (gedeeltelijk) opgenomen door je lichaam, omdat het door je maagzuur wordt geoxideerd tot ijzerionen. Omdat niet alles wordt geoxideerd, wordt ook niet alles opgenomen, maar dat is nog altijd meer dan wanneer je géén ijzer toevoegt. Als je het filmpje goed bekijkt, zie je ook dat er “extra vitaminen” in sommige cornflakes zitten. De reden daarvoor is ook eenvoudig: die zorgen ervoor dat het ijzer beter wordt opgenomen. Al met al een hoop ophef om niets dus.

Bekijk de uitzending van de KvW op hun site of op uitzendinggemist. Stella, dank je voor de tip!