IYC 2011: ongetemde wetenschap

Over het Internationale Jaar van de Chemie (IYC 2011) hebben we al het één en ander geschreven. We hadden zelf een ideetje voor een feestje, maar dat lijkt ’m niet te worden. We kwamen tenenkrommende promo tegen. In het laatstgenoemde stukje schreven we dat Aldo en ik allebei naar het buitenland gaan voor een stage en zouden kijken hoe het daar gesteld was met het IYC 2011.

Inmiddels is het dus zo ver: Aldo zit sinds begin maart in Cambridge (Engeland) en ik sinds begin april in Göteborg (Zweden). Gister stuitte ik als kemi pojkar op de eerste Zweedse IYC-promo. Naast een waslijst aan regionale activiteiten, heeft ook elke maand een chemisch thema gekregen.

Elke maand wordt bij zo’n thema door het Zweedse Untamed Science een video gemaakt die iets uitlegt over de relevantie van scheikunde. De filmpjes worden gemaakt in samenwerking met de twee universiteiten van Göteborg (de Chalmers Technische Universiteit en de Universiteit van Göteborg), het Universeum (een soort Zweedse versie van NEMO) en een aantal bedrijven zoals AkzoNobel. De doelgroep van de filmpjes omvat basisschoolleerlingen en middelbare scholieren. Bekijk hieronder een promofilmpje.

Inmiddels zijn er vier filmpjes verschenen, over Kunst & Cultuur, Mode, Klimaat & Energie, en de Chemische Industrie. Alle filmpjes zijn zowel in het Engels als in het Zweeds beschikbaar. Hieronder zie je de Engelse versie van het februari-filmpje over mode. (Voor de liefhebbers: bekijk de Zweedse versie en zoek de verschillen.)

Deze filmpjes spreken toch veel meer aan dan het Nederlandse IYC-promofilmpje? Ze zien er érg gelikt uit, hebben inhoud en veronderstellen geen voorkennis, dus ze zijn voor iedereen toegankelijk. Daarbij zetten ze scheikunde ook nog eens in een goed daglicht door te laten zien waar het allemaal nuttig voor is. Kortom, dat soort filmpjes moeten wij ook hebben als promo.

Bekijk alle filmpjes op de speciale IYC-site van Untamed Science, op hun YouTube-kanaal of abonneer je heel retro op de Podcast.

Chemische 1 april-grappen

Op de eerste dag van april ben ik altijd een beetje chagrijnig. Ik houd helemaal niet van flauwe grappen, maar toch kan ik er niet aan ontkomen. Een goeie grap kan ik zeker waarderen, maar helaas komt dat niet zo vaak voor.

Wat zijn dan de echt goeie grappen? Wat zijn nou goeie scheikunde-pranks? De Chemistry Blog maakte een korte opsomming:

  • De galliumlepel
    Gallium is een wat vreemd metaal: het heeft een smeltpunt van 30°C. Dat betekent dat het bij kamertemperatuur gewoon een vaste stof is, maar dat je het in je handen kunt laten smelten. Of in warm water. Deze grap werkt zo: koop een lepelmal, giet die vol met gallium en bied iemand de zelfgegoten lepel aan om zijn/haar thee mee te roeren. Let op: gallium kan giftig zijn, dus eet/drink het niet op. Nogmaals: de thee is hierna niet meer drinkbaar!

  • Explosieve ketchup
    We weten sinds dit filmpje dat (azijn)zuur en baksoda (E500) extreem kan schuimen. Dit kun je — met wat rode (voedings)kleurstof — prima gebruiken om een vulkaanuitbarsting na te spelen, maar je kan er ook andere rode dingen mee laten uitbarsten. Een ketchupfles bijvoorbeeld. Er zit namelijk een serieuze hoeveelheid azijnzuur in ketchup (1–2%). Voor de duidelijkheid: 

    \ce{HCO3- + CH3COOH -> H2O + CO2 + CH3COO-}

    Let op dat de druk die opgebouwd wordt erg snel groot wordt, dus dat er maar een kleine hoeveelheid baksoda nodig is voor een flinke uitbarsting.

  • Brandend geld
    Dit is een bekende truc. Als je papiergeld wil laten branden, zonder dat het vergaat, doop je het in een half-om-half oplossing van water en ethanol. Als je het dan aansteekt, brandt de ethanol, en niet het papier(geld). Om het nog extra spectaculair te maken, kun je wat keukenzout aan de ethanol-water oplossing toevoegen, om de kleur van de vlam van blauw naar oranje/geel te veranderen. Als brandbare stof gebruik je natuurlijk een alcohol, dus in plaats van ethanol kun je, zoals in dit filmpje, ook spiritus of isopropanol gebruiken.

  • De vergruisde rat
    Deze laatste grap is te morbide om werkelijk uit te voeren en ik denk dat er op YouTube dan ook geen filmpjes van zijn. Er wordt gezegd dat de mensen die dit grapje uithalen, een speciaal plekje in de scheikundehel krijgen. De grap werkt als volgt: je kent de truc van de vergruisde roos? Neem wat vloeibaar stikstof, dompel een roos of een appelpartje lang genoeg in het stikstof en sla het daarna stuk met een hamer. De roos of het appelpartje zal vergruist uit elkaar spatten. Stel je nu hetzelfde voor met een rat.

Zwaartekracht bestaat niet

Naast scheikunde, zijn wij, de Scheikundejongens, ook erg geïnteresseerd in andere vakgebieden. Om te beginnen is het de mens die het verschil tussen schei-, natuur- en wiskunde heeft bedacht. Er is natuurlijk maar één natuur, waarin wij deelgebieden hebben gemaakt om een beetje overzicht te houden. Daarnaast kun je met bepaalde dingen uit het ene deelgebied ook hele gave dingen doen in een ander deelgebied. Ik werk nu in een laboratorium waarin natuurkundigen met DNA onderzoek doen naar zelf-assemblage. Heel veel meer overlap dan dit, vind je niet.

Maar goed, omdat we dus van andere vakgebieden houden, schrijven we ook wel eens graag over onderwerpen die maar in de verte te maken hebben met scheikunde. Ik schreef al eerder over prof. Erik Verlinde en zwaartekracht.

Waar ik jullie vanochtend op wil wijzen, is een verzameling Nederlandstalige presentaties van Studium Generale op de website van de TU/Delft. Zoals je in bovenstaande afbeelding misschien wel kunt zien, zit er een presentatie tussen van prof. Verlinde over zijn nieuwe theorie over zwaartekracht. Vooral voor middelbare scholieren die zich afvragen hoe het is om een hoorcollege te krijgen: dit lijkt er verdacht veel op (al is de stof wel luchtig). De meeste lezingen door Studium Generale zijn voor een algemeen publiek, al willen de sprekers nog wel eens wat dieper op de stof in gaan. Voor een lezing van anderhalf uur is dat misschien wat pittig, maar zo op Internet kun je het je nog eens gemakkelijk maken en wat terug luisteren.

De volgende lezingen op de site van de TU/Delft wil ik jullie zeker aanraden:

In de commentaren hieronder horen we natuurlijk graag wat jullie van deze lezingen vinden.

Dansende kikkerpoten

In 1791 ontdekte Luigi Galvani dat een poot van een kikker samentrok als hij er een elektrische stroom door liet lopen. Dat gebeurde zelfs nog als de kikker dood was, of als de rest van de kikker er niet meer aan vast zat. Het samentrekken van spieren onder invloed van elektrische stroom heet — ter ere van Luigi Galvani — in de biologie galvanisme.

Op YouTube kwam ik het volgende filmpje tegen. Hierin wordt dit experiment op een iets andere wijze uitgevoerd, namelijk door de kikkerpoten te bestrooien met keukenzout (NaCl). Let op: misschien niet zo geschikt voor mensen met een zwakke maag1.

De reden dat de spieren ook samentrekken onder invloed van keukenzout is mij niet geheel duidelijk, maar het heeft denk ik iets te maken met natriumkanalen in zenuwcellen. Signalen door zenuwen worden namelijk doorgegeven door wisselingen in zoutconcentraties. Helaas zijn mijn celbiologie-/ biochemieboek en ik inmiddels zo’n 106 m van elkaar verwijderd, dus daar kan ik het niet in opzoeken. Hopelijk is er onder onze lezers een slimme celbioloog, biochemicus of ander persoon die ons de precieze werking van dit mooie eenvoudige experiment kan uitleggen. Laat dan alsjeblieft een reactie achter.

1 Kots je je toetsenbord toch onder, dan mag je hem zelf weer schoonmaken. Tip van Scheikundejongens: demiwater. Werkt ook bij koffie over je toetsenbord.